خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه- زینب حسینی روش: در روزهای شادی و سرور دهه کرامت به سر می‌بریم. برکت وجود حرم مطهر حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه‌السلام در سرزمین ما و حضور معنوی ایشان در سرتاسر کشور و در دل آحاد مردم ما آشکار است. امام هشتم علیه الصلاه و السلام ولی‌نعمت معنوی و فکری و مادی ملت ایران است. زیارت دیدار مشتاقانه برگزیدگان خداوند است. برقرار ساختن ارتباط قلبی با حجت پروردگار و حضور در مشهد و گرامی شمردن شهید است. فرمود: به زودی توس محل آمد و شد شیعیان و زائرانم می‌گردد. بدان، هر که مرا در توس – که از وطنم [مدینه] دور است – زیارت کند، روز قیامت در حالی که آمرزیده شده با من و هم رتبه‌ی من خواهد بود..

فرهنگ مجموعه بسیار گران بها که شامل تمام آنچه زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده و می‌دهد و زندگی انسان بدون فرهنگ هرگز وجود نداشته است. واژه فرهنگ بقدری جامعیت دارد که همه مقولات بشری در آن جای می‌گیرد. از ضرورت حیات معقول و حتی غیر معقول انسان بر گرفته از فرهنگ است؛ پایه و اساس تمدن‌ها و شالوده همه دست آورده‌ای علمی و صنعتی بشر مقوله فرهنگ است. موضوع فرهنگ در زندگی انسان بسیار مهم بوده است؛ تمدن انسانی دو لایه بیرونی و درونی دارد و این لایه درونی نیز در لایه بیرونی و مظاهر تمدنی تأثیر مستقیم دارد و این فرهنگ است؛ اگر بگوییم تمدن دو عنصر مهم سخت افزاری و نرم افزاری دارد و این عنصر نرم در عنصر سخت آن نیز مؤثر و مولد و مادر و سازنده او به شمار می‌آید.

دورانی که امام رضا (ع) در آن می‌زیست عصر شکوفایی علم و سرازیر شدن علوم مختلف ملل سرزمین‌ها و تلاقی فرهنگ‌های مختلف و بلکه جنگ فرهنگ‌های مختلف و گفتمان‌های متنوع هست. در این زمان پیشرفت فرهنگ و برخی از علوم، منشأ پیدایش افکار و عقاید انحرافی و مشرب‌های فرهنگی گوناگون (فکری، کلامی و فلسفی) شده بود؛ همین امر چالش فرهنگی جدی در برابر عقاید و آموزه‌ها و فرهنگ ناب اسلامی و شیعی به شمار می‌رفت. امام رضا (ع) با درک این خطرات و تهدیدها از فرصت پیش آمده نهایت بهره برداری را به عمل آورد و به روشنگری‌های فراوان در زمینه تبیین عقاید اسلامی و نمایاندن راه مستقیم الهی اقدام نمود.

برای بررسی و تحلیل سیره فرهنگی و سیاسی امام رضا (ع) با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه به گفتگو نشستیم که در ادامه بخش نخست آن تقدیم مخاطبان می‌شود:

*امام رضا (ع) در آن دوران حساس با چه چالش‌ها و مشکلات فرهنگی مواجه بودند؟

چالش‌های فرهنگی ممکن است به چالش‌های اجتماعی و بحران‌های اجتماعی منجر شود؛ تمام جنگ‌ها و محاربه‌ها و ناملایمات اجتماعی ریشه در فرهنگ‌ها دارد چون بینش‌ها همه از فرهنگ‌ها شکل می‌گیرد و تکوین می‌یابد. سیاست و کشور داری و فرمانروایی نیز تحت تأثیر مقوله فرهنگ است. اگر سیاست مداران و مدیران سیاسی تابع فرهنگ قرآن و فرهنگ بانان تأیید شده از سوی خداوند باشند، جامعه فاضله فارابی محقق خواهد شد که همان جامعه آرمانی اهل بیت (ع) است.

بی تردید روزگاری که امام رضا علیه السلام می‌زیست موضوعات و مسائل فرهنگی خاص در جامعه ساری و جاری است و با امور سیاسی و اجتماعی به هم تنیده بود. امام در این زمان ازنظر سیاسی کاملاً محدود و قیام‌های اجتماعی علیه حاکمان عباسی رو به فزونی گذاشته و بحران‌های فکری و سیاسی بر جامعه حاکم بود.

عوامل مختلفی در نشاط و تکاپوهای فرهنگی عصر امام رضا (ع) مؤثر بود؛ ازجمله چالش‌های فرهنگی فکری و ورود ملل مختلف به اسلام و وجود فرقه‌های مذهبی که با افکار و فرهنگ‌های مختلف و شبهات به ساحت فرهنگ اسلام وارد شده و فرهنگ خود را به فرهنگ اسلام عرضه می‌کردند و می‌دیدند که فرهنگ اسلام متعالی تر از فرهنگ‌های آنان و دیگر تمدن‌ها است؛ اینجا امام بود که در مرو و خراسان طلایه دار فرهنگ اسلام بود. سرزمین اسلامی وسیع بود و مهاجرت‌ها از ملیت‌های مختلف با فرهنگ‌های گوناگون در این جغرافیای بزرگ آزاد بود، که سبب تبادل فرهنگی به شکل گسترده‌ای می‌شد.

این فرهنگ‌ها برای تطبیق فرهنگ خود و پاسخ گرفتن از فرهنگ اسلام به نماینده و مدیر فرهنگی اسلام باید، مراجعه می‌کردند گاهی متحیر بودند و اگر دسترسی به مکتب اهل بیت داشتند (ع) رجوع می‌کردند و پاسخ می‌گرفتند و از سرچشمه فرهنگ غنی و علوم فرهنگ درست اسلام را می‌گرفتند. چنانکه در صدر اسلام پس از پیامبر (ص) امیر مؤمنان (ع) تنها فردی بود که از عهده پاسخ واقعی پرسشگران از فرهنگ عالی اسلام برآمدند و فرهنگ مداران واقعی اسلام اینان بودند.

مدیران جعلی فرهنگ در عصر امام رضا (ع) چنانکه در دوران پس از پیامبر (ص) مانع بودند از رسیدن مردم به فرهنگ حقیقی و مدیر فرهنگ واقعی که امام رضا (ع) بود از عبدالسلام هروی نقل شده که به مأمون اطلاع دادند، امام رضا (ع) مجالس فرهنگی (علمی کلامی و…) تشکیل داده و بدین وسیله مردم شیفته آن بزرگوار می‌شوند.

مأمون به محمدبن عمر طوسی مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید. پس از این قضیه امام، مأمون را نفرین کرد و فرمود: (خدایا) ای پدیدآورنده زمین و آسمان و… کسی که مردم از درم راند از او انتقام بگیر.

*از مسائل مهم اندیشه علمی اسلام که قرن‌ها بر سر آن، میان علما اختلاف بود، عقل گرایی در مسائل دینی است که سبب پیدایش نحله‌ها و مکاتب فکری متنوعی در جهان اسلام شده است. در عصر امام رضا (ع) نیز منازعات معتزله و اشاعره و اهل حدیث و مذاهب چهارگانه فقهی و فرقه‌های دیگر رواج داشت، بیت الحکمه تأسیس و با ترجمه آثار یونانیان افکار فلسفی و عقلی به جهان اسلام وارد شد؛ مواجهه امام رضا (ع) با این پدیده چگونه بود؟

دوره مأمون اوج منازعات کلامی بود و مامون خود شیفته مباحث کلامی و عقلی بود که علاقه به برگزاری کرسی‌های آزاد اندیشی داشت؛ لذا امام رضا (ع) در این کرسی‌ها نظریه‌پرداز غالب و بی مانند بود. جلساتی در این راستا مامون برگزار نموده و رهبران ادیان بزرگ را به مرو فرا خواند و امام را نیز دعوت نمود و مناظره بین الادیانی برگزار شد و امام (ع) با شوق وصف ناپذیر در این جلسات فرهنگی حاضر می‌شد و جهت اشتیاق امام هم این بود که کار فرهنگی بزرگ انجام داده و مردم را به فرهنگ درست زندگی کردن متمایل خواهد کرد و اینگونه هم بود.

بعد از مأمون نیز این بحث‌ها تا قرن ششم و هفتم در بین علما و دانشمندان وجود داشت. معتزله تأثیرات علمی و فکری در جهان اسلام به وجود آوردند، عقل گرایی معتزلی به نوبه خویش جامعه اسلامی را در مقابل افکار وارداتی مسلح کرد، اگرچه افراط و تفریط نیز در کار آنها سبب می‌شد آسیب‌های فکری داشته باشند. در کل رویکرد مناسبی در مقابل سلفی گری خشک و متصلب و قشری گری در اسلام بود و بهترین پاسخی بود که در این زمان از سوی جمعی از دانشمندان اسلامی برای رویارویی با این جریان انجام گرفت. درواقع اعتزال در جهان اسلام واکنشی برای رفع نیازهای زمان بود.

امام رضا علیه السلام شناخت کامل از این نیازها و ضرورت‌ها داشت چون با جامعه مرتبط بود. ارتباط مهمترین عنصر شناخت جامعه است. امروز مصادیق ارتباط می‌تواند متنوع باشد زمان امام ارتباط با مردم و دانشمندان و علما بود نحله ها را امام می‌شناخت

اما حقیقت این است که جهت‌گیری عملی و علمی ائمه (ع) بود که با اندیشه‌های سلفی و انحرافی به شدت مقابله درست و منطقی می‌کردند. امام رضا (ع) در این دوره از اسلام اصیل و اندیشه‌های ناب پیامبر اکرم (ص) دفاع کرد، و با استفاده از ابزارها و مقتضیات زمان، این وظیفه الهی خود را عملی کرد. اندیشه‌های کلامی (مثل اعتزال) در این دوره رواج و رونق فراوان داشت، اما انحرافات فراوان در آنها وجود داشت که به نام دین تمام می‌شد، لذا امام با این زمینه می‌خواست تصویر روشنی از اسلام ناب برای مردم ارائه کند.

*آن روش‌ها را نام می‌برید؟

نخست روش علمی امام در فرهنگ سازی بر اساس نیازها و ضرورت‌های زمانه بود. در فرهنگ سازی شناخت زمانه و نیازها و ضروریات اولین زیرساختی است که فرهنگ بانان و فرهنگ سازان و مدیران فرهنگی به آن توجه می‌کنند زیرا اولویت‌های فرهنگی را با نیازهای جامعه و مردم بویژه در نظر گرفتن نیازهای تربیتی جوانان باید برنامه‌ریزی و تدوین نموده و اجرا کرد تا کاربردی باشد.

امام رضا علیه السلام شناخت کامل از این نیازها و ضرورت‌ها داشت چون با جامعه مرتبط بود. ارتباط مهمترین عنصر شناخت جامعه است. امروز مصادیق ارتباط می‌تواند متنوع باشد زمان امام ارتباط با مردم و دانشمندان و علما بود نحله ها را امام می‌شناخت، در عصر ما روش‌های مختلف و ابزارهای گوناگون و پیچیده وجود دارد یکی از آنها کتاب هست و مطالعات آثار جدید جهان اسلام و جهان غرب و ملل دیگر، ابزار دیگر ارتباط‌های زبانی است دانستن زبان و آموزش زبان ملل و ارتباط با ابزارهای مختلف جهانی که تنوع زیاد دارد لازمه برقراری ارتباط است که باید اهل فرهنگ به این مسائل توجه کافی داشته و در این زمینه بسترهای لازم را فراهم آورند.

امام رضا (ع) در امر فرهنگ و فعالیت‌ها و برنامه‌های فرهنگی به این موضوعات و برنامه‌ها توجه داشت و دو روش علمی فرهنگی و عملی فرهنگ ساز را در زمان امامت خود جریان سازی نمود.

*از روش‌های علمی فرهنگ ساز که امام از آن بهره می‌برد بفرمائید؟

لقب عالم آل محمد (ص) درباره امام به جهت بروز علمیت اهل بیت توسط امام در این معروف است. در واقع این لقب به امام رضا (علیه السلام) توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سال‌ها قبل از تولد داده شده است. امام موسی بن جعفر (علیه السلام) به فرزندانش توصیه فرمود: برادرتان و فرزندم علی (امام رضا) عالم آل محمد است. درباره عقاید و دینتان از او سوال کنید از پدرم جعفر بن محمد (امام صادق) بارها شنیدم به من فرمود عالم آل محمد از فرزندان توست، ای‌کاش او را می‌دیدم او همنام امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.

این لقب اختصاص به امام رضا علیه السلام دارد؛ اگر چه برخی از مردم در دوره بعضی از ائمه از میان سادات و خاندان پیامبر (آل محمد) برخی از امامان را به خاطر برجستگی علمی آنها عالم‌ترین آل محمد یا عالم آل محمد (ص) در آن دوره معرفی کرده یا به برجستگی علمی آنان اعتراف داشته‌اند. برای نمونه وقتی ابو بجیر از زیدیه به حضور امام صادق علیه السلام رسید پس از گفتگو و پرسش به مقام و رتبه و حقانیت امام پی برد و گفت من پیش از این گمراه بودم اکنون فهمیدم که امام بر حق امام صادق علیه السلام و به راستی او عالم آل محمد (ص) است.

مأمون که از دشمنان امام رضا علیه السلام است و او را شهید کرده اعتراف کرده است که امام رضا علیه السلام عالم‌ترین مردم است بنابراین لقب آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم برای امام رضا (ع) از سوی پدر بزرگوارش داده شده است. اما توسط امام به گونه‌ای تجلی یافت که همگان به اعلمیت امام حتی دشمنان اعتراف نمودند. یکی از ابعاد سیره فرهنگی حضرت برجستگی خاص علمی است که در عصر در هیچ فردی چنین تجلی نیافت.

اباصلت از اسحاق فرزند امام هفتم و او از پدرش نقل کرده است، که امام علیه السلام به فرزندانش فرمود این برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد است سوالات دینی خود را از آن بپرسید و آنچه که برای شما می‌گوید آن را حفظ نمائید.

از این رو حکمت ملقب شدن امام رضا علیه السلام به این لقب در حیات امام رضا علیه السلام روشن گردید، و در مناظراتی که مأمون با حضور رهبران مذاهب و ادیان مختلف برگزار کرد علمیت امام بر تمام دنیا اثبات گردید. بسیاری از حاضرین و دانشمندان به برتری شخصیت امام پی بردند، بنابراین حکمت اصلی این مطلب جلوه‌گر شدن علمیت آل محمد (ص) و تلاش فرهنگی و ظاهر شدن سیره علمی و فرهنگی امام و به برکت وجود حضرت و درایت و تدبیر آن امام عزیز بود که اینگونه نمایان شد بنابراین یکی از ابعاد مهم سیره فرهنگی حضرت جوشش علمیت و اعلمیت حضرت در این عصر است که در شئون مختلف تجلی داشت و از نظر فرهنگ و ابعاد فرهنگی تلاش‌های خاص داشت که یکی از آنان پاسخگویی به شبهات فرهنگی و علمی و عقیدتی مردم است.

*عصر امام رضا (ع) شبهات گسترده بین مردم رواج داشت امام با چه روش‌هایی به آنها پاسخ می‌داد؟

عصر امام رضا (ع) شبهات گسترده بین مردم رواج داشت که امام به روش‌ها و راه‌های مختلف به شبهات پاسخ می‌داد؛ از مسائل توحید تا مسائل و احکام شرعی و اجتماعی امام توجه داشت و باورهای مردم را می پایید و شبهات و لغزشها را جبران می‌نمود.

از دیگر شئون برگزاری جلسات فرهنگی و علمی است. بخشی از فرهنگ سازی در قالب برگزاری جلسات علمی بین نخبگانی باید محقق شود چراکه جامعه چشمش به نخبگان جامعه و رده‌های بالای جامعه و دانشمندان است؛ نخبگان نیز لغزش‌ها و نا بسامانی‌هایی دارند که می‌تواند جمع کثیری از مردم را منحرف کند، سامان دهی فکری و علمی اینها یک ضرورت است، پایش این مسائل وظیفه بر عهده مدیران فرهنگی است. برگزاری جلسات در تعدیل و توازن فکری این قشر مهم است چرا که در تولیدات علمی و فرهنگی اینها تأثیر دارد؛ لذا برگزاری جلسات با نخبگان و امروز اساتید مراکز علمی یک ضرورت نوعی پیروی از جلسات علمی و فرهنگی امام رضا (ع) است. حضرت در این زمینه کارهای کلیدی و الگو بخش داشت.

همچنین از دیگر شئون تربیت شاگردان و نخبگان فرهنگی است. از جمله سیره فرهنگی حضرت تربیت نخبگان و نخبه پروری است؛ ده‌ها دانشمند بر جسته که در مکتب پدران حضرت تعلیم دیده بودند به حضور امام نیز رسیدند و تربیت یافتند و همین شاگردان راه امام را استمرار و افکار و اندیشه‌ها و آثار را به درستی صیانت و به نسل‌های بعدی انتقال دادند.